حافظ ابوالشیخ اصفهانی ابومحمد بن عبداللّهابوالشِّیْخِ اِصْفَهانی، ابومحمد عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان (۲۷۴ ـ آخر محرم ۳۶۹ ق/۸۸۷ ـ ۲۷ اوت ۹۷۹ م)، از بزرگان محدّثین و مورخین اصفهان بوده است. ۱ - نسبشناسیحافظ ابوالشّیخ اصفهانی، ابومحمّد بن عبداللّه بن محمّد بن جعفر بن حیّان، از بزرگان محدّثین اصفهان است. وی را با انتساب به جدش، حیانی نیز خوانده‌اند. برخی او را ابن‌حبان نیز خوانده‌اند [۲]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، الترغیب و التزاهیب، ج۱، ص۵۳۹.
که ظاهراً تصحیف ابن‌حیان بوده است.۲ - ولادت و تحصیلاتوی در حدود سال ۲۷۳ق متولّد شد، ابوالشیخ در خاندانی اهل علم و آشنا به حدیث تولد و رشد یافت. وی پس از آموزش‌های مقدماتی در اصفهان، برای استماع حدیث به شهرهای مختلف: بصره، بغداد، موصل، مکه و مدینه سفر کرد و نزد مشایخ بسیاری به فراگیری دانش پرداخت. [۶]
ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۲، ص۳۵۸.
۳ - مشایخابوالشیخ از ابراهیم بن سعدان، ابن ابی‌عاصم، ابوالعبّاس هروی، عبداللّه بن محمّد بن زکریّا، عمر بن احمد بن اسحاق اهوازی و محمّد بن اسید روایت نموده است. وی در طبقه ۱۰ و ۱۱ طبقات المحدثین، شمار بسیاری از مشایخ نام‌آور خود از قبیل، ابن ابی‌داوود سجستانی، [۷]
ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، الامثال، ج۱، ص۳۲.
ابوالقاسم بغوی، ابن ابی‌حاتم رازی، ابوبکر جعفر بن محمد فریابی، ابویعلی موصلی، ابوبکر بزّاز، محمد بن یحیی ابن‌منده و ابوالحسن ابن شنبوذ را برشمرده است. ۴ - شاگرداندر میان شاگردان و روایان ابوالشیخ نیز افراد مشهوری به چشم می‌خوردند، ابوبکر بن حارث، حافظ ابونُعیم اصفهانی، محمّد بن احمد بن شاکر مؤذّن و ابواحمد بن علی مؤدّب مکفوف از او استماع حدیث نموده‌اند؛ از جمله: ابوسعد مالینی، محمد بن اسحاق ابن منده، ابن‌مردویه و نیز نواده‌اش محمد بن عبدالرزاق بن ابی الشیخ. ۵ - وثاقترجالشناسانی چون ابونعیم اصفهانی و سمعانی وی را ثقه دانسته‌اند. تنها ابواحمد عسال اصفهانی به دلیلی که دانسته نیست، وی را تضعیف کرده است. [۲۵]
ابوالمظفر حنفی، عیسی بن ابی‌بکر، الرد علی ابی‌بکر الخطیب، ج۱، ص۱۲۶.
ابوالشیخ در فقه ، تفسیر و نیز قرائت تبحر داشت. ۶ - وفاتصاحب عنوان، حدود شصت سال در اصفهان حدیث گفته، و سرانجام در سال ۳۶۹ق در سن ۹۶ سالگی وفات یافته است. [۳۲]
شمس‌الدین داودی، محمد بن علی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱.
[۳۳]
زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۴، ص۲۶۴.
[۳۴]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، ذیل «عبداللّه»، ص۷۵.
۷ - آثار و تالیفاتکتب زیر از تالیفات او است: ۷.۱ - آثارچاپی۱. اخلاق النبی و آدابه، که چندین بار از جمله در قاهره ، به کوشش ابوالفضل عبدالله صدیق ـ۱۹۵۹ م) و در بیروت به کوشش جمیلی (۱۴۰۶ ق/ ۱۹۸۶ م) به چاپ رسیده است. ۲. الامثال فی الحدیث النبوی، که در بمبئی (۱۴۰۲ ق/ ۱۹۸۲ م) چاپ شده است. ۳. طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، که مهم‌ترین اثر اوست. این کتاب یک بار به صورت ناقص با مقدمه‌ای مفصل به کوشش عبدالغفور در ۲ جلد در بیروت (۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸ م) و بار دیگر به‌طور کامل در ۲ مجلد به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری و کسروی حسن در همانجا (۱۴۰۹ ق/ ۱۹۸۹ م) منتشر شده است. ابوالشیخ در این کتاب طبقات محدثان را به ۱۱ فصل تقسیم کرده که طبقه‌های ۱۰ و۱۱ آن را بدون تفکیک آورده است و شامل معاصران وی می‌شود. ۷.۲ - خطیبرخی از آثار خطی موجود ابوالشیخ عبارتند از : ۱. ذکر القرآن، که چندین نسخه از آن درکتابخانه‌های ظاهریه دمشق و دارالکتب مصر نگهداری می‌شود. ۲. العظمه، از این اثر نسخه‌هایی در کتابخانه‌های ملی پاریس، دارالکتب مصر، ظاهریهو جز آن‌ها موجود است. نیز در کتابخانه برلین (آلوارت، شم ۶۱۵۹) اثری با عنوان المنتقی من کتاب العظمه لابن‌حبان وجود دارد. ۳. الفوائد، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ظاهریه نگهداری می‌شود. ۴. النوادر و النیف، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است. نیز پاره‌ای اجزاء روایی ابوالشیخ در کتابخانه ظاهریه موجود است. همچنین وی دارای تفسیری بوده که مورد استفاده کسانی چون سیوطی در الدر المنثور قرار گرفته و ظاهراً مفقود شده است. گفتنی است که ابوالشیخ در نوشته‌های خود جا به جا به نقل عبارات فارسی پرداخته که حائز اهمیت است. ۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایه، به کوشش گ برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م. (۲) ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، اخلاق النبی (ص) و آدابه، به کوشش جمیلی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶ م. (۳) ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، الامثال، به کوشش عبدالعلی عبدالحمید، بمبئی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲ م. (۴) ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثین باصبهان، عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۵) ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش بلوشی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸ م. (۶) ابوالمظفر حنفی، عیسی بن ابی‌بکر، الرد علی ابی‌بکر الخطیب، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۷) ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، ۱۹۳۱ م. (۸) خدیویه، فهرست. (۹) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ م. (۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش فؤاد سید، کویت، ۱۹۸۴ م. (۱۱) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباددکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲ م. (۱۲) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر فی المعجم الکبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۵۹ق/۱۹۷۵ م. (۱۳) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م. (۱۴) ظاهریه، خطی. (۱۵) کوپریلی، خطی. (۱۶) منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، الترغیب و التزاهیب، به کوشش مصطفی محمد عماره، قاهره، کتابخانه مصطفی البابی، الحلبی؛ ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالشیخ اصفهانی»، ج۵، ص۲۲۵۴. مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۲۸۰. |